Jedną ze szczególnych regulacji prawnych powiązanych z kontekstem stosunków polsko-ukraińskich jest ustawa z dnia 8 lipca 2005 r. o realizacji prawa do rekompensaty z tytułu pozostawienia nieruchomości poza obecnymi granicami Rzeczypospolitej Polskiej. Jest to kolejna regulacja tego zagadnienia, które swój początek mają w zmianach terytorialnych po II wojnie światowej.
Tło historyczne zagadnienia
Poważne zmiany granic Polski i krajów regionu związane z wojną oznaczały, że przedwojenni obywatele polscy znaleźli się w nowych granicach krajów Związku Radzieckiego: Ukrainy, Białorusi i Litwy. Osobom narodowości polskiej i żydowskiej, znajdującym się w nowych granicach państw sąsiednich zadeklarowano możliwość przeniesienia się do Polski, na podstawie tzw. umów republikańskich, tj. aktów prawa międzynarodowego, które regulowały stosunki pomiędzy nowym, komunistycznym rządem Polski, a krajami wchodzącymi w skład Związku Radzieckiego, oraz samym Związkiem. Analogiczne reguły zadeklarowano także wobec ludności innych państw, umożliwiając im wyjazd z Polski do Ukrainy, Białorusi, Litwy i Rosji, jednak skala tej migracji była nieporównanie mniejsza.
Regulacje te były szczególnie istotne dla Polski także z tego względu, że na Ziemiach Odzyskanych, zamieszkałych dotąd przez ludność polską i niemiecką, w wyniku ewakuacji Niemców, powstało wiele pustych, niewykorzystanych gospodarstw, budynków i innych nieruchomości. Istniała więc po stronie nowych władz pilna konieczność ich zagospodarowania.
Umowami, które dotyczyły Ukrainy były:
– układ z dnia 9 września 1944 r. pomiędzy Polskim Komitetem Wyzwolenia Narodowego a Rządem Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Rad dotyczącego ewakuacji obywateli polskich z terytorium U.S.R.R. i ludności ukraińskiej z terytorium Polski,
– umowa z dnia 6 lipca 1945 r. między Tymczasowym Rządem Jedności Narodowej Rzeczypospolitej Polskiej i Rządem Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich o prawie zmiany obywatelstwa radzieckiego osób narodowości polskiej i żydowskiej, mieszkających w ZSRR i o ich ewakuacji do Polski i o prawie zmiany obywatelstwa polskiego osób narodowości rosyjskiej, ukraińskiej, białoruskiej, rusińskiej i litewskiej, mieszkających na terytorium Polski i o ich ewakuacji do ZSRR.
Przebieg tzw. repatriacji
Umowy republikańskie umożliwiały przede wszystkim osiedlenie się w nowych graniach państw na zasadzie przynależności narodowej. Zakrawa na ironię, że internacjonalny komunizm przywiązywał tak dużą wagę do stosowania tej zasady. Żeby zachęcić do wzięcia udziału w „ewakuacji” lub „repatriacji” zagwarantowano także uzyskanie po przeniesieniu porównywalnych podstaw życiowych, w postaci prawa do nieruchomości. Komunistyczna władza zdawała sobie więc sprawę, że perspektywa pozostawienie rodzinnych gospodarstw i domów stanowiłaby największą przeszkodę dla planowanej akcji przesiedleńczej.
Przesiedlenie odbywało się na zasadzie dobrowolności, choć propaganda radziecka sugerowała dość wyraźnie, że korzystanie z tej możliwości uważa za wskazane. Poważnym czynnikiem skłaniającym do opuszczenia własnych domów była też obawa przed kolektywizacją oraz pamięć o prześladowaniach ludności polskiej po wkroczeniu Sowietów w 1939 roku. Nie bez znaczenia były też konflikty narodowościowe na tym obszarze.
Łączone komisje polsko-radzieckie spisywały więc dość starannie stan pozostawianych nieruchomości i wystawiały zaświadczenia o ich powierzchni i podstawowych cechach. Władza radziecka przestrzegała jednak, by ewakuacja wiązała się także ze „sprawiedliwością społeczną” – wyznaczono limit powierzchni domów i gospodarstw, który mógł zostać ujęty w zaświadczeniu.
Zaświadczenia te miały stanowić następnie podstawę do uzyskania rekompensaty po wyjeździe w granicach innego państwa. Pozwalano także wziąć ze sobą majątek ruchomy, w tym zwierzęta i środki pieniężne, choć w wielu przypadkach było to znacznie utrudnione. Co istotne więc, przeniesienie majątku ruchomego pozostawiano możliwościom danej rodziny, natomiast państwo, będące celem ewakuacji miało zagwarantować przekazanie odpowiedniej wielkości nieruchomości. Oznacza to, że w zakresie nieruchomości umowy republikańskie stanowiły tzw. indemnizację, czyli przyjęcie (wzięcie na siebie) roszczeń swoich obywateli wobec drugiego państwa.
W praktyce jednak sytuacja była bardziej skomplikowana. Nie wszystkim umożliwiono ewakuację do swojego państwa. W wielu miejscowościach ludziom deklarującym narodowość polską lokalne władze radzieckie – obawiając się znacznego odpływu ludności – odmawiały uznania ich pochodzenia. W przypadku Ukraińców było to z kolei związane z akcją Wisła. Dodatkowo państwa komunistyczne nie przykładały tak wielkiej wagi do swoich zobowiązań majątkowych. Ze względu na gigantyczną skalę migracji (przeniosło się w tym czasie łącznie ponad milion Polaków), część osób nie uzyskała wbrew zapewnieniom żadnej nieruchomości w Polsce. Większość ludzi otrzymała mniejsze przydziały, niż wynikało to z zaświadczeń, przy czym jak zaznaczono wyżej – także te zaświadczenia nie odzwierciedlały zawsze wielkości pozostawionych majątków. Państwo komunistyczne dbało natomiast o przydział nieruchomości rolnych osobom, które przed wojną były bezrolne.
Ze względu na planowaną kolektywizację w Polsce, akcję przyznawania nieruchomości skończono niedługo po wojnie. Problem niespełnionych obietnic z umów republikańskich pojawił się pod koniec lat 50 XX w. po odwilży, kiedy ludność polska, której uniemożliwiono ewakuację mogła podjąć kolejną próbę wyjazdu do Polski. Kolejny raz problem powstał dopiero po upadku komunizmu. Wtedy też o swoje prawa mogli upomnieć się także ci, którzy w akcji przesiedleńczej nie mogli wziąć udziału, tj. ludzie, którzy walczyli na Zachodzie lub którzy po wojnie musieli przymusowo pozostać na terytorium ZSRR.
Zasady uzyskiwania rekompensaty
Rekompensatę za pozostawione przez obywateli polskich nieruchomości wypłaca państwo polskie. Przesłanką potwierdzenia prawa do rekompensaty jest pozostawienie nieruchomości poza obecnymi granicami państwa, a w granicach przedwojennej Polski. Warunkiem niezbędnym nie jest już udział w tzw. repatriacji tuż po wojnie, ale trzeba wówczas wykazać, że swoją nieruchomość opuściło się w innych okolicznościach związanych z wojną, takich jak emigracja bezpośrednio po wrześniu 1939 r. na Zachód Europy, ucieczka przed czystkami etnicznymi po 1942 r. lub przymusowe wywiezienie w głąb ZSRR.
Ze względu na wielką skalę problemu i możliwości budżetowe, rekompensata ustalona jest na jedynie 20% wartości pozostawionej nieruchomości. Wartość tę ustalają biegli rzeczoznawcy majątkowi.
Polecamy również:
Polskie prawo o cudzoziemcach
Przyczyny powstania odrębnych regulacji prawnych dotyczących cudzoziemców
radca prawny Michał Lelonek
Gładysz & Żerański
Kancelaria prawnicza sp. j.